พระปฐมบรมราชานุสรณ์

ในโอกาสฉลองพระนคร ๑๕๐ ปี พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชดำริว่าสมควรจะจัดสร้างสิ่งใดสิ่งหนึ่ง เพื่อเป็นพระบรมราชานุสรณ์ที่ระลึกแห่งพระมหากรุณาธิคุณในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ปฐมกษัตริย์แห่งพระบรมราชวงศ์จักรีวงศ์ผู้ทรงสถาปนากรุงเทพมหานคร และเพื่อเป็นการบำเพ็ญสาธารณประโยชน์แก่อาณาประชาราษฎร์ จึงโปรดเกล้าฯ ให้ประกาศสร้างปฐมบรมราชานุสรณ์ขึ้น

โดยเมื่อวันที่ ๒๕ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๐ ทรงมีพระบรมราชโองการแต่งตั้งคณะกรรมการขึ้นคณะหนึ่งเพื่อพิจารณาการจัดสร้างพระบรมราชานุสาวรีย์พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก เรียกว่าคณะกรรมการสร้างปฐมบรมราชานุสรณ์ คณะกรรมการนี้ประกอบด้วยสมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้ากรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดชเป็นนายกกรรมการ สมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ เจ้าฟ้าฯ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต เป็นอุปนายก และให้อภิรัฐมนตรีกับทั้งเสนาบดีทุกกระทรวงเป็นกรรมการ

ในการประชุมครั้งแรกเมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๐ นั้น มีการยกประเด็นเรื่องสถานที่ที่จะประดิษฐานพระบรมรูปซึ่งได้มีความคิดกันอยู่เดิมบ้างแล้ว ว่าจะสร้างพระบรมรูปหล่ออย่างใหญ่ประดิษฐานอยู่หน้าพระวิหารพระศรีศากยมุนี ณ วัดสุทัศนเทพวรารามราชวรมหาวิหาร ตกแต่งแก้ไขซ่อมแซมพระวิหารให้วิจิตรบรรจง ขยายลานเสาชิงช้าให้กว้างใหญ่ และทำถนนขนาดใหญ่มีสวนยาวตั้งแต่เสาชิงช้าหน้าวัดสุทัศน์ฯ ตรงไปบรรจบถนนราชดำเนินกลาง^๑ แต่พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระกำแพงเพชรอัครโยธิน ผู้ซึ่งเป็นเสนาบดีกระทรวงพาณิชย์และคมนาคมในขณะนั้นทรงเสนอให้พิจารณาถึงประโยชน์สาธารณะด้วย ซึ่งพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวได้มีพระราชหัตถเลขาถึงสมเด็จเจ้าฟ้า กรมพระนครสวรรค์วรพินิตด้วยว่าการสร้างถนนดังกล่าวอาจอยู่ในประเภทงดงามเฉยๆ ไม่สู้เป็นสาธารณประโยชน์มากนัก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระกำแพงเพชรอัครโยธิน จึงได้เสนอให้สร้างสะพานเชื่อมธนบุรีกับกรุงเทพฯ ข้อเสนอนี้กรรมการฯ ได้พิจารณาแล้วว่ามีประโยชน์ต่อการขยายเขตพระนครให้กว้างขวาง พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าฯ ทรงเห็นชอบและมีพระราชดำริให้สร้างพระบรมรูปใกล้ๆ สะพาน^๒

^๑ กรมศิลปากร. ๒๕๒๕. พระราชพิธีฉลองพระนครครบ ๑๕๐ ปี. กรุงเทพฯ: อมรินทร์การพิมพ์, หน้า ๘ , ๑๑.
^๒ เรื่องเดียวกัน, หน้า ๒๘ – ๒๙.

เงินทุนดำเนินการก่อสร้างพระปฐมบรมราชานุสรณ์

เงินทุนที่ใช้ในการสร้างปฐมบรมราชานุสรณ์นั้นประมาณราว ๔,๐๐๐,๐๐๐ บาท พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงบริจาคพระราชทรัพย์เป็นส่วนพระองค์จำนวนหนึ่ง และรัฐบาลจ่ายเงินแผ่นดินช่วยจำนวนหนึ่ง ส่วนเงินอีกจำนวนหนึ่งนั้น มีพระราชดำริว่าควรบอกบุญเรี่ยไรชาวสยามทุกชั้นบรรดาศักดิ์ตามกำลัง^๑ และได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างเหรียญขึ้นพระราชทานแก่ผู้เข้าเรี่ยไรสร้างปฐมบรมราชานุสรณ์ มีอยู่ ๒ ชนิด คือ

๑. ขนาดใหญ่ สำหรับผู้ที่ได้เข้าเรี่ยไรเป็นจำนวนเงินตั้งแต่ ๕๐๐ บาทขึ้นไป

๒. ขนาดเล็ก สำหรับสำหรับผู้ที่ได้เข้าเรี่ยไรเป็นจำนวนเงินตั้งแต่ ๑๐ บาทขึ้นไป (กรมศิลปากร ๒๕๒๕: ๑๑๒)

ลักษณะ

ทองแดง (บรอนซ์)
เส้นผ่าศูนย์กลาง ๒.๙ เซนติเมตร และ ๒.๔ เซนติเมตร
เป็นเหรียญกลม ไม่มีห่วงคล้อง เหรียญบรอนซ์ทั้งสองขนาดนี้ ด้านหน้าแสดงพระบรมรูปพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวสองรัชกาลเหลื่อมกัน คือ รัชกาลปฐม (รัชกาลที่ ๑) และรัชกาลปัจจุบัน (รัชกาลที่ ๗) ซ้อนกัน พระบรมรูปรัชกาลที่ ๑ อยู่เยื้องด้านในไม่ทรงฉลองพระองค์ รัชกาลที่ ๗ ทรงเครื่องแบบจอมพลแบบสนามอยู่ด้านนอก ขอบเหรียญมีอักษรพระปรมาภิไธยรัชกาลปฐมว่า พระพุทธยอดฟ้า และรัชกาลปัจจุบันว่า พระปกเกล้า ด้านหลังในวงลายขอบเป็นกลีบบัว มีอักษรภายในว่า เฉลิมพระนครร้อยห้าสิบปี พ.ศ. ๒๓๒๕-๒๔๗๕

ประวัติความเป็นมา

นอกเหนือจากทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างเหรียญที่ระลึกในงานฉลองพระนคร ๑๕๐ ปี สำหรับข้าราชการแล้ว ยังทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างเหรียญแจกแก่ผู้บริจาคในการสร้างปฐมบรมราชานุสรณ์ในพิธีฉลองพระนคร ๑๕๐ ปี ดังนี้

๑. เหรียญบรอนซ์ มีขนาดเท่ากับเหรียญดอลลาร์ (Dollar) สำหรับแจกแก่ผู้ที่ออกเงินเรี่ยไรไม่น้อยกว่า ๕๐๐ บาท เหรียญชนิดนี้ติดอกไม่ได้
๒. เหรียญบรอนซ์ มีขนาดเท่าเหรียญ ๕๐ สตางค์ (ในรัชกาลที่ ๗) สำหรับแจกแก่ผู้ที่ออกเงินเรี่ยไรไม่น้อยกว่า ๑๐ บาท เหรียญชนิดนี้ติดอกไม่ได้

^๑ กรมศิลปากร. ๒๕๒๕. พระราชพิธีฉลองพระนครครบ ๑๕๐ ปี. กรุงเทพฯ: อมรินทร์การพิมพ์, หน้า ๙๙.

พระบรมรูปพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก

ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ อุปนายกราชบัณฑิตสภา ผู้อำนวยการแผนกศิลปากรในเวลานั้น ทรงออกแบบพระบรมรูปพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก โปรดเกล้าฯ ให้นายโคราโด เฟโรจี (Corrado Feroci) หรือศาสตราจารย์ศิลป์ พีระศรี นายช่างปั้นชาวอิตาเลียน ซึ่งรับราชการอยู่ที่ศิลปากรสถาน เป็นผู้ขึ้นหุ่นพระบรมรูป เสร็จแล้วส่งไปหล่อที่ยุโรป เป็นพระบรมรูปทรงเครื่องบรมขัตติยาภรณ์ภูษิตาภรณ์ ประทับเหนือพระราชบัลลังก์ หล่อด้วยทองสัมฤทธิ์ ขนาดสูงจากพื้นถึงยอด ๔.๖๐ เมตร ฐานกว้าง ๒.๓๐ เมตร^๑

เมื่อแล้วเสร็จได้อัญเชิญขึ้นประดิษฐานบนบัลลังก์เหนือเกย มีอัฒจันทร์ขึ้นลงสองข้าง มีซุ้มจรนำ สกัดหลังตั้งเป็นลับแล มีศิลาจารึกอยู่ด้านหลัง ประดิษฐาน ณ เชิงสะพานข้ามแม่น้ำเจ้าพระยาฝั่งพระนคร ตรงที่ต่อปลายถนนตรีเพ็ชร ในบริเวณที่สร้างนี้เป็นที่ดินและสิ่งปลูกสร้างส่วนพระองค์ของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งถ้าแม้ต้องจัดซื้อตามพระราชกฤษฎีกาแล้ว จะต้องจ่ายเงินเป็นจำนวนประมาณหนึ่งล้านบาท แต่พระองค์ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานยกที่ดินนี้และสิ่งปลูกสร้างบริเวณนี้ โดยไม่คิดราคา เป็นการบำเพ็ญพระราชกุศลสาธารณะส่วนหนึ่งต่างหากจากจำนวนเงิน ๑ ล้านบาทซึ่งพระราชทานสำหรับค่าก่อสร้าง

^๑ พิพิธภัณฑ์พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว. ๒๕๕๑. บทนิทรรศการพระราชประวัติพระบาทสมเด็จ พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว. ชั้นที่ ๓

ทรงเปิดผ้าคลุมพระบรมรูป พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก

วันที่ ๖ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๕ วันที่ระลึกมหาจักรี พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี เสด็จพระราชดำเนินไปยังโรงพระราชพิธีที่เชิงสะพานพระพุทธยอดฟ้าฝั่งพระนคร สมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ เจ้าฟ้าฯ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต นายกกรรมการสร้างปฐมบรมราชานุสรณ์ (แทนสมเด็จพระราชปิตุลาฯ ซึ่งสิ้นพระชนม์แล้ว) กราบบังคมทูลพระกรุณารายงานการสร้างปฐมบรมราชานุสรณ์ มีพระราชดำรัสตอบแล้ว ได้เวลาอุดมมงคลฤกษ์เวลา ๐๘.๑๕ นาฬิกา พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวประทับ ณ พระแท่นชุมสาย ทรงกดไกไฟฟ้าด้วยค้อนเงินสำหรับตัดกระดาษ ซึ่งบริษัทดอร์แมน ลอง ทูลเกล้าฯ ถวาย ทรงเปิดผ้าคลุมพระบรมรูป พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก และเปิดป้ายชื่อสะพานพระพุทธยอดฟ้าพร้อมกับเปิดวิถีสะพาน จากนั้นเสด็จขึ้นประทับเหนือพระราชยานพุดตานทองเสด็จพระราชดำเนินโดยกระบวนพยุหยาตราใหญ่ทางสถลมารค (ทางบก) ข้ามสะพานพระพุทธยอดฟ้าจากฝั่งพระนครไปยังฝั่งธนบุรี และประทับทอดพระเนตรกระบวนเรือรบแล่นผ่านลอดสะพานพระพุทธยอดฟ้า แล้วเสด็จลงประทับเหนือพระราชบัลลังก์บุษบกในเรือพระที่นั่งสุพรรณหงส์ เสด็จพระราชดำเนินโดยกระบวนพยุหยาตราทางชลมารค (ทางน้ำ) จากฝั่งธนบุรีกลับยังท่าราชวรดิฐฝั่งพระนคร