สมัยกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พ.ศ. ๒๓๙๔ - พ.ศ. ๒๔๑๑
บทนำ เมื่อพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวสวรรคต
ขุนนางผู้ใหญ่ซึ่งประกอบด้วยเจ้าพระยาพระคลัง
ว่าที่สมุหพระกลาโหม พระยาราชสุภาวดีว่าที่สมุหนายก
เป็นต้น ได้อัญเชิญสมเด็จพระอนุชาธิราชเจ้าฟ้ามงกุฎ
ซึ่งผนวชอยู่ที่วัดบวรนิเวศวิหาร ให้เสด็จขึ้นเสวยราชสมบัติ
เมื่อพระองค์ทรงลาผนวชแล้วได้ประทับว่าราชการอยู่ที่
พลับพลาระหว่างโรงแสงต้น ก่อนถึงกำหนดพระฤกษ์
บรมราชาภิเษก
การเตรียมการจัดสถานที่ มีการจัดตั้งโรงพิธีพราหมณ์ ที่หน้าพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย และตั้งพิธีสงฆ์ที่ในพิธี พระสวดท้องภาณ หลังลับแลตั้งเครื่องนมัสการ ตั้งโคมเทียนชัย ตั้งเครื่องทุกสิ่ง ตั้งต้นไม้เงิน ต้นไม้ทอง ตกแต่งเปลี่ยนพระมหาเศวตฉัตรใหม่และแต่งที่สำหรับพระสงฆ์สวดพระปริตร ๓๐ รูป
การเตรียมการพระราชพิธี การเตรียมการพระราชพิธีได้จัดทำกันเป็นเวลา ๓ ปี ก่อนวันประกอบพระราชพิธีจริง นั่นคือ พราหมณ์เชิญเทวรูปเข้าสู่พิธี พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เข้ากระบวนแห่มีพระบรมวงศานุวงศ์ ข้าราชการ๓ ตามเสด็จ หมู่องครักษ์ขัดกระบี่ นำแห่เสด็จพระราชดำเนินเข้าในพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทรงถวายผ้าไตร ย่าม พัดวิชนี แก่พระสงฆ์ราชาคณะ
๘๕ รูป
วันพระฤกษ์บรมราชาภิเษก ในวันพระฤกษ์บรมราชาภิเษกนั้น การต่างๆ ดำเนินไปตามที่เคยปฏิบัติอันเป็นราชประเพณีสืบต่อมา และมีหลายอย่างที่ประกอบขึ้นพิเศษกว่ารัชกาลก่อน ทั้งการพิธีฝ่ายสงฆ์ และการพิธีฝ่ายพราหมณ์ นั่นคือ เมื่อได้พระฤกษ์ พระสงฆ์ราชาคณะเข้าไปพร้อมประจำที่ทุกแห่ง พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จเข้าในพระที่นั่งไพศาลทักษิณ ทรงจุดเทียนนมัสการ
การเสด็จเลียบพระนคร ในรัชกาลที่ ๔ ปรากฏว่าเมื่อสิ้นสุดการพระราชพิธีบรมราชาภิเษกแล้ว ได้โปรดเกล้าฯ ให้จัดการเสด็จเลียบพระนคร
กระบวนพยุหยาตราสถลมารค กระบวนพยุหยาตราสถลมารคในครั้งรัชกาลที่ ๔ นี้ การจัดแต่งประดับประดาตามถนนก็เป็นไปตามราชประเพณี
กระบวนพยุหยาตราชลมารค หลังจากที่เสด็จเลียบพระนครด้วยกระบวนพยุหยาตราสถลมารคแล้ว รัชกาลที่ ๔ ได้โปรดเกล้าฯ ให้เตรียมการเสด็จเลียบพระนครด้วยกระบวนพยุหยาตราชลมารคขึ้น ได้มีราษฎรที่อยู่แพได้จัดตั้งโต๊ะเครื่องบูชาทั้งแบบไทยและจีน กระทำสักการะบูชารับเสด็จ การจัดริ้วกระบวนเป็นไปอย่างมโหฬารยิ่ง
การแต่งกายในกระบวนพยุหยาตราชลมารค
พระราชพิธีอื่นที่เกี่ยวเนื่อง ในสมัยรัชกาลที่ ๔ นอกจากประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกและเสด็จเลียบพระนครทั้งกระบวนพยุหยาตราสถลมารคและกระบวนพยุหยาตราชลมารค ตั้งกรมเจ้านาย ตั้งพระราชาคณะแล้ว ยังทรงประกอบการพระราชพิธีอุปราชาภิเษกด้วย